Ποιός σκότωσε τον Ιπποκράτη;

«Ποιός σκότωσε τον Ιπποκράτη;
Κρίση στο Ιπποκρατικό Λειτούργημα
στη σημερινή εποχή»

Φώτης Παυλάτος
Ομότιμος Καθηγητής Παν. Αθηνών.

Από το τελευταίο τέταρτο του 20ου αιώνα και μέχρι σήμερα, συσσωρεύονται με συνεχώς αυξανόμενο ρυθμό, στοιχεία τα οποία υποδηλούν ότι το πατροπαράδοτο Ιπποκρατικό Λειτούργημα διέρχεται, σε διεθνή κλίμακα, μια βαθιά κρίση, η οποία μπορεί να αποβεί ακόμη και μοιραία όσον αφορά στην ηθική ταυτότητα του ιατρικού επαγγέλματος αλλά και καταστροφική για το σύνολο της Κοινωνίας η οποία είναι και ο τελικός αποδέκτης των υπηρεσιών υγείας.
Για μισό και πλέον αιώνα ως ιατρός είχα το προνόμιο να είμαι μάρτυρας της «μεταμόρφωσης» της ιατρικής επιστήμης, ως κλινικός ιατρός, δάσκαλος και ερευνητής. Οι αλλαγές που σημειώθηκαν στην πρόοδο και εξέλιξη ιδιαίτερα στους τομείς της υψηλής τεχνολογίας, της Τεχνο-και Βιο- Ιατρικής είναι πραγματικά εντυπωσιακές και σε μερικές περιπτώσεις εγγίζουν τα όρια του «θαύματος». Συγχρόνως όμως έζησα και τις μεταβολές σε διεθνή κλίμακα της προσωπικότητας των λειτουργών υγείας από τον «Ιππότη» ιατρό στον καλούμενο «προμηθευτή» υγείας (health provider) που ευτυχώς για την ελληνική ιατρική οικογένεια στη συντριπτική πλειοψηφία της η «επιδημία» έχει παραμείνει «εκτός των τειχών».
Οι «ένοχοι» και «ηθικοί αυτουργοί» της αλλαγής της ιατρικής προσωπικότητας που θα μπορούσαν να περιληφθούν στο «Σύνδρομο της Ιπποκρατικής Ανεπάρκειας» και θα συζητηθούν στην ομιλία είναι κατά κύριο λόγο:
Μεταξύ αυτών σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι ραγδαίες και μεγάλες κοινωνικές αλλαγές που ακολούθησαν τη βιομηχανική επανάσταση, οι αλματώδεις εξελίξεις στην πρόοδο της ιατρικής και κυρίως η έκρηξη, το «Μπιγκ Μπανγκ» (Big Bang) στο πεδίο της υψηλής τεχνολογίας, που ανέβασε στα ύψη το κόστος των υπηρεσιών υγείας και είχε ως αποτέλεσμα την «εισβολή» επιστημόνων, μη ιατρών, στο χώρο της υγείας όπου παραδοσιακά δέσποζε ο ιατρός, η επίδραση του διαδικτύου (Internet) στη διαπροσωπική σχέση ιατρού – αρρώστου, ο ρόλος των φαρμακευτικών βιομηχανιών στο χώρο της υγείας και άλλοι. Στο χρόνο όμως που έχω στη διάθεσή μου θα επικεντρώσω το ενδιαφέρον μου στους, κατά τη γνώμη μου, πιο σημαντικούς «ενόχους» και αυτοί είναι:
(1) Η εξέλιξη της Ιατρικής Επιστήμης. Η συνακόλουθη αλλαγή της εικόνας της ταυτότητας του γιατρού στον επαγγελματικό και τον κοινωνικό χώρο.
(2) Η διατάραξη της διαπροσωπικής σχέσης γιατρού – αρρώστου και η απώλεια της ιατρικής αξιοπιστίας.
(3) Το Διαδίκτυο (Internet) και η επίδρασή του στη διαπροσωπική σχέση γιατρού – αρρώστου.
(4) Η «εμπορευματοποίηση» των ερευνητικών ιατρικών κέντρων και γενικά της Ακαδημαϊκής Ιατρικής. Επιχειρηματικές δραστηριότητες με «εμπόρευμα» τη γνώση και την έρευνα – Πανεπιστήμιο επιχείρηση;
(5) Ο ρόλος των Φαρμακευτικών Βιομηχανιών στο χώρο της Υγείας.

Στην κρίση του Ιπποκρατικού λειτουργήματος προστίθεται, από τα τελευταία κυρίως χρόνια του περασμένου αιώνα, μια νέα απειλή για το γόητρο του επιστημονικού status των βιοϊατρικών επιστημών. Η απειλή αυτή είναι η παρατήρηση ότι στα τελευταία 30 χρόνια ανακοινώθηκαν στην επιστημονική κοινότητα ή/και δημοσιεύτηκαν βιοϊατρικές ερευνητικές εργασίες που θα μπορούσαν να θεωρηθούν ηθικά ανεπίτρεπτες λόγω αναφοράς σε αυτές κατασκευασμένων, πλαστών, παραποιημένων, ή ακόμη και ανύπαρκτων δεδομένων.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα η ομολογία (στις ΗΠΑ η ομολογία επισύρει μείωση της ποινής του κατηγορούμενου) του επιφανούς ιατρού Dr Andrew Fridman, χειρουργού Γυναικολόγου σε μεγάλα Ιατρικά Κέντρα των ΗΠΑ, μεταξύ των οποίων και η Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Harvard: «Δημιούργησα δεδομένα και οι ασθενείς ήταν επίσης πλασματικοί» (“I created data, I also made up patients that were factitious”). Περιοδικώς κατά τη διάρκεια της ομιλίας μου θα προβάλλω σε αντιπαράθεση και χωρίς σχόλια μερικούς «Γίγαντες της Βιοϊατρικής Έρευνας» που τίμησαν το Ιπποκρατικό Λειτούργημα στον υπέρτατο βαθμό.

Η Δολιότητα στην Έρευνα«Όλες οι Επιστήμες, όλες οι χώρες»

Η παρείσφρηση της δολιότητας στο πεδίο της έρευνας, από τις μέχρι σήμερα δημοσιεύσεις και αναφορές, είναι γενικευμένη και παγκοσμιοποιημένη, το οποίο σημαίνει ότι αφορά σ’ όλους τους κλάδους της Επιστήμης και σ’ όλες τις χώρες1,10. Έτσι, κατά τις τελευταίες τρεις 10ετίες, εκτός από τις ΗΠΑ, ήρθαν στο φως της δημοσιότητας και μάλιστα προβλήθηκαν έντονα, περιπτώσεις απάτης στη βιοϊατρική έρευνα, στο Ηνωμένο Βασίλειο (U.K.)1,11, στις Σκανδιναβικές χώρες (Δανία, Φιλανδία, Νορβηγία, Σουηδία)16, Γαλλία, Γερμανία1,11 και πρόσφατα και στην Ασία1,17 με προεξάρχουσα την περίπτωση του Νοτιοκορεάτη ερευνητή Hwang Woo Suk, που εντυπωσιακά προβλήθηκε τόσο και στο δημοσιογραφικό ημερήσιο και περιοδικό τύπο. Θα περιοριστώ σε δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα:
Γερμανία: Μέχρι εδώ και 10 χρόνια, η γενική εντύπωση που επικρατούσε στην επιστημονική κοινότητα ήταν ότι η δολιότητα και γενικά οι ανεπίτρεπτες συμπεριφορές στο χώρο της έρευνας ήταν χαρακτηριστικό σημάδι της παρακμής στο Νέο Κόσμο. Όμως, το 1997 η Γερμανική Επιστημονική Κοινότητα κυριολεκτικά συνταράχτηκε από τις πολύ σοβαρές υποψίες ότι σε 47 εργασίες δυο πολύ φιλόδοξων ερευνητών στο πεδίο του καρκίνου, του Friedhelm Herrmann και της Marion Brach, παρεισέφρησαν παραποιημένα δεδομένα 38. Όπως ήταν επόμενο, το θέμα ξεσήκωσε το μεγάλο ενδιαφέρον των υψηλού γοήτρου Ερευνητικών Κέντρων, των Κοσμητόρων, Πρυτάνεων των Ανωτάτων Πνευματικών Ιδρυμάτων, αλλά και των δημοσιογράφων, ακόμη και των εισαγγελέων. Η Marion Brach ομολόγησε στους δημοσιογράφους ότι η αιτία του κακού «ήταν ένα ανακάτωμα sex, βίας, μηχανορραφίας, χαρακτηριστικά στοιχεία της σχέσης της με τον Friedhelm Herrmann». Η Marion Brach έχασε τη θέση της στο Lόbeck και ο Friedhelm Herrmann τέθηκε σε διαθεσιμότητα από τη θέση του στο Ulm και στη συνέχεια υπέβαλε την παραίτησή του προτού ληφθούν οποιαδήποτε πειθαρχικά μέτρα εναντίον του39
Το σκάνδαλο Friedhelm Herrmann και Marion Brach, η «πτώση της γερμανικής επιστήμης», όπως εκλήθη (“der Untergang der Deutschen Wissenschaft”), αποτέλεσε, κατά την Stefanie Stegemann- Boehe, καμπή για τη Γερμανία στην ιστορία της δολιότητας στην έρευνα, αν και, όπως γράφει η ίδια, η ιστορία απάτης στην έρευνα έχει ήδη αρχίσει να γράφεται στη δεκαετία του 1920, αν όχι πολύ ενωρίτερα στο 19ο αιώνα39 όταν ο Γερμανός Ζωολόγος Ernst Haeckel δημοσίευσε την περιβόητη γραφική παράσταση που απεικόνιζε έμβρυα διαφόρων σπονδυλωτών ζώων, τα οποία σε κάποιο στάδιο της εξέλιξής τους έμοιαζαν παρόμοια, αλλά όπως αποδείχθηκε επρόκειτο για ένα και μόνο έμβρυο παραποιημένο ανάλογα με την περίπτωση και το τι ήθελε να δείξει ο Haeckel 39.
Το γεγονός είναι ότι σχεδόν σ’ όλες τιςδεκαετίες του 20ου αιώνα η δολιότητα στην έρευνα συνέχισε περιοδικά να παρεισφρέει σ’ όλες τις επιστήμες και μάλιστα, όχι σπάνια, με πρωταγωνιστές επιστήμονες διεθνούς κύρους. Ενδιαφέρουσα είναι η περίπτωση του βρετανικής καταγωγής βιοχημικού Robert Gullis, η οποία προκάλεσε διεθνή σάλο. Ο Robert Gullis, ο οποίος το 1974 και το 1975 εργαζόταν ως ερευνητής-υφηγητής (Research Fellow) στο διεθνώς γνωστό Ινστιτούτο Max-Plank, πλαστογράφησε δεδομένα σε ερευνητική εργασία για τους νευροδιαβιβαστές (neurotransmitters). Σημασία έχει το γεγονός ότι η ομάδα του δημοσίευσε αρκετά άρθρα τα οποία βασίζονταν στα «κατασκευασμένα» δεδομένα του, με ό,τι αυτό από επιστημονική άποψη συνεπάγεται40.
Η κλεψιτυπία (αντιγραφή, plagiarism) δεν είναι σπάνιο φαινόμενο στη γερμανική επιστημονική βιβλιογραφία. Συνήθως πρόκειται για αντιγραφή κειμένων από συγγράμματα, ανασκοπήσεις, εργασίες, χωρίς την άδεια των συγγραφέων και χωρίς την επιβαλλόμενη βιβλιογραφική μνεία39. Μια περίπτωση ιδιαίτερου ενδιαφέροντος κατέληξε στο δικαστήριο στη δεκαετία του 1970. Μια υποψήφια διδάκτωρ Βιολογίας μήνυσε τον επιβλέποντα προϊστάμενό της γιατί, εν αγνοία της, περιέλαβε σε επιστημονική πραγματεία τα μη εισέτι δημοσιευθέντα αποτελέσματα της διατριβής της 39,41.
Υπήρξαν και αρκετές άλλες περιπτώσεις δολιότητας στο χώρο της έρευνας στα γερμανικά κρατίδια που αφορούσαν τόσο στις βιοϊατρικές επιστήμες, όσο και σε επιστήμες διαφορετικού γνωστικού αντικειμένου. Η αναφορά τους εκφεύγει των στόχων της παρούσας ανασκόπησης, θα αναφερθώ όμως σε δυο περιπτώσεις που θα μπορούσαν να υπαχθούν στην κατηγορία που ο Lesley H. Rees χαρακτηρίζει ως «παραδολιότητα» (parafraud) 24. To 1993, o Πρύτανης του Πανεπιστημίου Essen, Horst Gentsch, παραιτήθηκε από το αξίωμά του γιατί, στον εναρκτήριο πρυτανικό λόγο του, είχε περιλάβει αποσπάσματα (χωρίς την οφειλόμενη αναφορά προέλευσης των κειμένων) από επιστημονικό δοκίμιο άλλου συγγραφέα το οποίο είχε δημοσιευτεί προ 2ετίας39. Το ζεύγος των ερευνητών Marion Brach και Friedhelm Herrmann, που ανέφερα στα προηγούμενα, όπως ομολόγησε η Brach έκαναν κατάχρηση της θέσης τους, συνιστώντας απόρριψη αίτησης χρηματοδότησης (επιχορήγησης, grant) η οποία υποβλήθηκε στην αγγλική γλώσσα, σε σύντομο όμως χρονικό διάστημα το ζεύγος υπέβαλε, λίγο-πολύ, την ίδια αίτηση (μεταφρασμένη στα γερμανικά),για λογαριασμό τους και στον ίδιο οργανισμό χρηματοδότησης38,39.
Ασία: Πολύ πρόσφατα η δολιότητα στην έρευνα παρεισέφρησε και στις χώρες της Ασίας, με κορυφαία περίπτωση τις αμφισβητούμενες εργασίες του Νοτιοκορεάτη ερευνητή Hwang Woo Suk στο πεδίο της παραγωγής των αρχεγόνων κυττάρων1,17.
Αλλά και η Ιαπωνία και η Κίνα επικρίθηκαν για σοβαρές περιπτώσεις δολιότητας στην έρευνα και στις δυο χώρες1. Η περίπτωση του νοτιοκορεάτη Hwang Woo Suk είναι ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα. Ο Hwang Woo Suk κάποτε επευφημήθηκε ως ένας «Πρωτοπόρος Ερευνητής», ο οποίος τίμησε τη χώρα του η οποία με τη σειρά της τον τίμησε ως “Scientific American’s Research Leader of the year 2005”. Όμως, τώρα η σταδιοδρομία του εκτοπίσθηκε στα περιθώρια όπου εντάχθηκε στη μικρή, ευτυχώς, αλλά, όπως χαρακτηρίσθηκε, «αχρεία» ομάδα επιστημόνων οι οποίοι είχαν περιπέσει στο σοβαρό αδίκημα της δολιότητας στην ερευνητική τους δραστηριότητα17.
Ο χρόνος δε μου επιτρέπει να μπω σε λεπτομέρειες. Ο Hwang Woo Suk το Μάιο του 2005 έγινε διεθνώς γνωστός με τη δημοσίευση στο περιοδικό Science της εργασίας του σχετικά με την παραγωγή αρχεγόνων κυττάρων (stem cells) από το DNA ασθενών, επιστημονικό επίτευγμα που θεωρήθηκε ως το πρώτο βήμα προς την κατά παραγγελία γενετικά ταιριαστών (κλωνοποιημένων) οργάνων για αντικατάσταση προσβεβλημένων ιστών. Κι ακόμα, για τη «δημιουργία» του Snuppy (δημοσιεύτηκε τον ίδιο χρόνο στοπεριοδικό Nature), ένα αφγανικής ράτσας κυνηγόσκυλο, το πρώτο κλωνοποιημένοσκυλί17. Η συνέχεια είναι διεθνώς γνωστή – τα ηθικά ολισθήματα δολιότητας του Hwang Woo Suk δεν άργησαν ν’ αποκαλυφθούν. Στις 29 Δεκεμβρίου 2005 ομάδα επιστημόνων του Εθνικού Πανεπιστημίου της Σεούλ ανακοίνωσε ότι ο Hwang Woo Suk δεν ήταν σε θέση να δώσει δεδομένα προς υποστήριξη των ευρημάτων του των δημοσιευθέντων το Μάιο του 2005. Την ίδια μέρα το περιοδικό Science ανακοίνωσε ότι με βάση νέες αναφορές «κινείται προς ανάκληση της εργασίας». Επίσης, η περίπτωση της δημιουργίας του Snuppy εξετάζεται ενδελεχώς από το περιοδικό Nature και τελευταίο, αλλά κάθε άλλο παρά ελάχιστο, έγινε αποκήρυξη της Τιμής “Scientific American’s Research Leader of the year 2005” που του είχε απονεμηθεί17.

Η παρείσφρηση της δολιότητας στο πεδίο της έρευνας, από τις μέχρι σήμερα δημοσιεύσεις και αναφορές είναι γενικευμένη και παγκοσμιοποιημένη, το οποίο σημαίνει ότι αφορά σ’ όλους τους κλάδους της Επιστήμης και σ’ όλες τις χώρες.
Αδιαμφισβήτητα, το καθοριστικό στοιχείο που διαμόρφωσε τη σύγχρονη ιατρική στο ξεκίνημά της είναι ο Ιπποκρατικός Όρκος και η εμπνευσμένη από τις ηθικές αρχές του Διακήρυξη της Γενεύης το 1948 από την Παγκόσμια Ιατρική Ένωση.
Στη σημερινή «οχλαγωγία» της «Τεχνο-Ιατρικής», η επίδραση της υψηλής τεχνολογίας είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακή (κατά τον J. Rostan «μας έκαμε θεούς προτού αξιωθούμε να γίνουμε άνθρωποι»). Ένας άλλος παράγοντας που άλλαξε το σκηνικό στο σύστημα παροχής των υπηρεσιών υγείας είναι η ειδίκευση και η υπερ-ειδίκευση στους παραδοσιακούς κλάδους της ιατρικής. Η αλλαγή της ταυτότητας του γιατρού και του χαρακτήρα του ιατρικού επαγγέλματος, οδήγησε στη διατάραξη της διαπροσωπικής σχέσης γιατρού - αρρώστου και στην απώλεια της ιατρικής αξιοπιστίας.
Στους σημαντικούς ενοχοποιητικούς παράγοντες του «Συνδρόμου της Ιπποκρατικής Ανεπάρκειας» περιλαμβάνεται και η «Εμπορευματοποίηση» των Ερευνητικών Ιατρικών Κέντρων και γενικά της Ακαδημαϊκής Ιατρικής (επιχειρηματικές δραστηριότητες με «εμπόρευμα» τη γνώση και την έρευνα). Είναι ευνόητες οι κοινωνικές επιπτώσεις της «Εμπορευματοποίησης» και η επίδρασή της στη διαπροσωπική σχέση γιατρού - αρρώστου.
Τέλος, σημαντικός «ενοχοποιητικός» παράγοντας είναι και ο ρόλος των Φαρμακευτικών Βιομηχανιών στο χώρο της Υγείας, με τις χρηματοδοτήσεις από ενδιαφερόμενες εταιρείες προς ερευνητικά κέντρα για «αγορά» της επιστημονικής γνώσης.
Η «θεραπεία» του «Συνδρόμου Ιπποκρατικής Ανεπάρκειας» είναι σήμερα, περισσότερο παρά ποτέ επιτακτική. Επιβάλλεται η άμεση αντιμετώπιση όλων των παραγόντων του αιτιολογικού υποστρώματος της κρίσεως και πάνω απ’ όλα η καλλιέργεια του ανθρωπιστικού στοιχείου, με έμφαση στις ανθρωπιστικές αξίες και στην ιατρική ηθική. Η διδασκαλία της Ιστορίας της Ιατρικής, της Ιατρικής Ηθικής, των κοινωνικών και των ανθρωπιστικών επιστημών στις Ιατρικές Σχολές αποτελεί ουσιώδες στοιχείο της Ιατρικής Εκπαίδευσης, όπως το επιβάλλουν οι ανάγκες της σύγχρονης κοινωνίας. Όσον αφορά στην αντιμετώπιση της «Εμπορευματοποίησης» τόσο της Ακαδημαϊκής Ιατρικής, αλλά και γενικότερα του ιατρικού επαγγέλματος - λειτουργήματος, ενεργώντας με σύνεση, τα πανεπιστήμια μπορούν να κάνουν πολλά στον τομέα αυτό σχετικά με τη διάθεση της γνώσης στη βιομηχανία, χωρίς να βλάψουν και να υποβαθμίσουν τις θεμελιώδεις αξίες και ακαδημαϊκά ιδεώδη τους.
Τέλος, οι μέχρι σήμερα αποδεδειγμένες περιπτώσεις δολιότητας, αποτελούν την κορυφή του παγόβουνου, υποδηλούν τον ενδημικό χαρακτήρα του νοσηρού αυτού φαινομένου κι αν δεν ληφθούν μέτρα πρόληψης και καταστολής του, ενδέχεται, με την κλιμάκωση της ανταγωνιστικότητας και της εμπορευματοποίησης, που συμβαδίζουν στο πεδίο της έρευνας, ο αριθμός των περιπτώσεων δολιότητας να αυξηθεί σημαντικά με σοβαρές αρνητικές επιπτώσεις στην βιοϊατρική βιβλιογραφία και στην καθημερινή ιατρική πράξη.
Η Ιπποκρατική ρήση «Η πρόληψη είναι καλύτερη της θεραπείας» και το τρίπτυχο «Εκπαίδευση - Άσκηση - Καθιέρωση Βασικών Ηθικών Κανόνων» αποτελούν τα βασικά μέσα αντιμετώπισης της δολιότητας στη βιοϊατρική έρευνα και γενικά του «Συνδρόμου της Ιπποκρατικής Ανεπάρκειας».
Το Παγκόσμιο Ιατρικό Σώμα δεν θα επιτρέψει να κηλιδωθεί ο «Ιππότης με τα Λευκά» («The White Knight») και θα συνεχίσει τη δημιουργική και ανθρωπιστική πορεία του σύμφωνα με τις επιταγές του Ιπποκρατικού Πνεύματος, για το καλό της Επιστήμης και της Κοινωνίας.

Ελληνική Εταιρεία Προληπτικής Ιατρικής
8ο Πανελλήνιο Συνέδριο
Ομιλία στη Τελετή Έναρξης
Αθήνα, 24 Ιανουαρίου 2008
Αίγλη Ζαππείου